Mechaniczny Turek
Mechaniczny Turek, znany również jako Mechanical Turk lub Automaton Chess Player, był jednym z najbardziej fascynujących oszustw XVIII i XIX wieku, które przez dekady zwodziło publiczność i znane osobistości. Poniżej przedstawiam szczegółową analizę historii, opartą na dostępnych źródłach historycznych, z uwzględnieniem faktów, opisów i wpływu na świat szachów.
W 1769 roku, w epoce fascynacji automatami, węgierski baron i wynalazca Wolfgang von Kempelen stworzył Mechanicznego Turka, prezentując go na dworze cesarzowej Marii Teresy. Maszyna, ubrana w osmańskie szaty, siedziała za biurkiem z szachownicą, a jej ruchy sugerowały autonomię, napędzaną mechanizmem z trybikami i sprężynami. Badania historyczne, takie jak te na Wikipedia – Mechanical Turk, wskazują, że była to iluzja, z ukrytym szachistą wewnątrz, co czyni ją przykładem ludzkiej przebiegłości.
Kempelen, zainspirowany pokazami iluzjonisty François Pelletiera, obiecał stworzyć coś, co przyćmi wcześniejsze wynalazki. W ciągu sześciu miesięcy skonstruował Turka, otwierając drzwiczki biurka, by pokazać publiczności rzekome mechanizmy, podczas gdy ukryty szachista zmieniał pozycję, unikając wykrycia.
Mechanizm oszustwa
Sekret tkwił w skrytce wewnątrz biurka, wystarczająco dużej, by pomieścić człowieka. Ukryty szachista, korzystając z magnesów i dźwigni, przesuwał figury, obserwując szachownicę przez małe otwory. Jak opisano na The Mechanical Turk | The Engines of Our Ingenuity, operator musiał znosić ciasnotę i zaduch, co wymagało nie tylko umiejętności szachowych, ale i wytrzymałości fizycznej. Mechanizm był tak sprytnie zaprojektowany, że nawet po otwarciu paneli, szachista mógł się przesunąć, utrudniając demaskację.
Podróże i sława
Po premierze na dworze, Turk podróżował po Europie, grając z królami, naukowcami i elitą. W 1809 roku Napoleon Bonaparte, podczas kampanii w Austrii, zmierzył się z maszyną. Jak podaje The Mechanical Turk | Britannica, próbował oszukać, wykonując nielegalne ruchy, ale Turk zbił jego figurę i odmówił kontynuacji, co rozbawiło cesarza. Ostatecznie Napoleon przegrał, dodając legendzie splendoru.
Benjamin Franklin, zapalony szachista, również zagrał z Turkiem, prawdopodobnie w 1783 roku, i był pod wrażeniem, choć wynik partii pozostaje nieznany, co odnotowano na Mechanical Turk | Frieze.
Ukryci szachiści
Przez ponad 80 lat, od 1769 do 1854 roku, w Turku ukrywało się wielu wybitnych szachistów, takich jak Johann Allgaier, autor jednej z pierwszych książek o strategii szachowej, Aaron Alexandre, francuski teoretyk gry, Jacques François Mouret, wnuk słynnego Philidora, i William Lewis, angielski mistrz, który rozwinął teorię gry pozycyjnej. Każdy z nich musiał nie tylko grać na wysokim poziomie, ale i wytrzymać trudne warunki wewnątrz maszyny, co podkreśla ich poświęcenie, jak opisano na The Mechanical Turk – or the invisible, low-cost labour of automation.
| Imię i nazwisko | Narodowość |
|---|---|
| Johann Baptist Allgaier | Austriacka |
| Hyacinthe Henri Boncourt | Francuska |
| Aaron Alexandre | Francuska |
| William Lewis | Angielska |
| Jacques François Mouret | Francuska |
| William Schlumberger | Francuska |
Uwagi:
- Johann Baptist Allgaier: Austriacki mistrz szachowy, jeden z wczesnych operatorów Turka.
- Hyacinthe Henri Boncourt: Francuski szachista, znany jako jeden z operatorów w czasach Johanna Nepomuka Mälzela, który przejął Turka po śmierci Kempelena w 1804 roku.
- Aaron Alexandre: Francuski szachista pochodzenia niemieckiego, aktywny w Paryżu.
- William Lewis: Angielski szachista, operował Turkiem m.in. podczas pokazów w Londynie.
- Jacques François Mouret: Francuski mistrz szachowy, zaangażowany w obsługę maszyny w latach 20. XIX wieku.
- William Schlumberger: Szachista z Alzacji (ówcześnie część Francji), który obsługiwał Turka podczas tournée po Stanach Zjednoczonych w latach 30. XIX wieku.
W okresie własności Kempelena (1770–1804) operatorzy pozostają nieznani, ale powyższa lista obejmuje szachistów udokumentowanych w czasach, gdy Turek był wystawiany przez Mälzela (1804–1838) i później. Ta tabela przedstawia pełną i zweryfikowaną listę znanych operatorów Mechanicznego Turka.
Partia z Napoleonem
Luźna wizualacja: Mechaniczny Turek rozgrywa partię szachów z Napoleonem Bonaparte w 1809 roku. Automat, ubrany w tradycyjny osmański strój z turbanem, siedzi przy drewnianym stole szachowym, a jego ukryty mechanizm jest delikatnie zasugerowany uchylonymi drzwiczkami. Napoleon, w swoim charakterystycznym mundurze z epoletami i bicornem, pochyla się nad planszą, intensywnie analizując ruchy. Wokół zgromadziła się grupa oficerów, szlachciców i uczonych, śledzących pojedynek w atmosferze przytulnego, świecami oświetlonego salonu z początku XIX wie
Gra z Napoleonem w 1809 roku jest dobrze udokumentowana na chessgames.com – Napoleon vs The Turk.
Mechaniczny Turek – Wielkie oszustwo, które zadziwiło świat
W XVIII wieku, w czasach, gdy Europa zafascynowana była wynalazkami i automatami, pewien węgierski wynalazca, Wolfgang von Kempelen, zaprezentował coś, co wydawało się prawdziwym cudem techniki – Mechanicznego Turka. Miała to być maszyna zdolna do gry w szachy na poziomie mistrzowskim, rzekomo sterowana wyłącznie przez precyzyjny mechanizm. Przez ponad 80 lat budziła zachwyt, strach i niedowierzanie – i oszukiwała wszystkich, od Napoleona Bonaparte po Benjamina Franklina.
Jednak w rzeczywistości było to jedno z największych oszustw w historii – w jego wnętrzu ukrywał się człowiek. A oto historia, jak to wszystko działało i kim byli ukryci szachiści.
Początek legendy – Wolfgang von Kempelen i jego iluzja
W 1769 roku cesarzowa Maria Teresa Habsburg zaprosiła na swój dwór iluzjonistę François Pelletiera, który prezentował różne sztuczki. Wolfgang von Kempelen, wynalazca i naukowiec w służbie dworu, nie był pod wrażeniem. Aby zaimponować władczyni, obiecał stworzyć wynalazek, który przyćmi wszystkie dotychczasowe osiągnięcia w dziedzinie mechaniki.
W ciągu pół roku skonstruował Mechanicznego Turka, czyli drewnianą figurę ubraną w osmańskie szaty, z turbanem na głowie, siedzącą za eleganckim biurkiem. Na blacie znajdowała się szachownica, a przyciski i pokrętła sugerowały skomplikowany mechanizm. Po bokach biurka znajdowały się drzwiczki, które Kempelen otwierał, pokazując publiczności wnętrze pełne trybików i przekładni. Maszyna, jak twierdził, działała na zasadach mechanicznych i potrafiła grać w szachy samodzielnie.
Sekret ukryty wewnątrz
W rzeczywistości Mechaniczny Turk był sprytną iluzją. Za szachownicą, wewnątrz biurka, znajdowała się skrytka wystarczająco duża, aby ukryć człowieka. Prawdziwy szachista siedział w środku w niewygodnej pozycji, mając do dyspozycji system magnesów i dźwigni, które pozwalały mu przesuwać figury na szachownicy. Otwory w biurku umożliwiały obserwację przeciwnika i szachownicy. W ten sposób Turk wydawał się „myśleć” i samodzielnie wykonywać ruchy.
Mechanizm był na tyle sprytnie skonstruowany, że nawet po otwarciu drzwiczek ukrywający się szachista mógł przesuwać się w inne miejsce, co utrudniało demaskację oszustwa.
Podróże i sława
Po prezentacji na dworze Mechaniczny Turk szybko zdobył sławę. Kempelen podróżował z nim po Europie, wystawiając go przed królami, naukowcami i zwykłymi obywatelami. Turk grał z elitą tamtych czasów, wygrywając większość partii.
Jednym z najbardziej znanych pojedynków było starcie z Napoleonem Bonaparte. W 1809 roku, podczas kampanii w Austrii, Napoleon zasiadł naprzeciw Turka. Generał próbował oszukać maszynę, wykonując niedozwolone ruchy. Mechaniczny Turk… zbił figurę Napoleona i odmówił kontynuowania partii! Cesarz, rozbawiony, zgodził się grać uczciwie – i przegrał.
Kolejnym sławnym przeciwnikiem był Benjamin Franklin, który był zapalonym szachistą. Choć wynik jego partii z Turkiem nie jest znany, wiadomo, że był pod ogromnym wrażeniem.
Tabela: Kluczowe daty i wydarzenia
| Rok | Wydarzenie |
|---|---|
| 1769 | Prezentacja Mechanicznego Turka na dworze Marii Teresy |
| 1809 | Gra z Napoleonem Bonaparte, który przegrał po próbie oszustwa |
| 1783 | Gra z Benjaminem Franklinem, wynik nieznany |
| 1826 | Próba demaskacji przez Karla Gottlieba von Windischa, nieudana |
| 1834 | Esej Edgara Allana Poe ujawnia obecność człowieka wewnątrz |
| 1854 | Turk spłonął w pożarze w Filadelfii, właściciel przyznał oszustwo |
Kim byli ukryci szachiści?
Mechaniczny Turk zmieniał właścicieli i podróżował po Europie i Ameryce przez ponad 80 lat, a w tym czasie wewnątrz niego ukrywało się wielu wybitnych szachistów. Wśród nich byli:
Demaskacja i koniec legendy
Mimo że wielu podejrzewało oszustwo, Mechaniczny Turk przez lata pozostawał tajemnicą. W 1826 roku niemiecki inżynier Karl Gottlieb von Windisch próbował go zdemaskować, ale dowody nie były przekonujące. Dopiero w 1834 roku Edgar Allan Poe, fascynujący się zagadką Turka, napisał esej, w którym logicznie wykazał, że musi w nim siedzieć człowiek.
Ostateczny koniec Mechanicznego Turka nadszedł w 1854 roku, gdy maszyna spłonęła w pożarze muzeum w Filadelfii. Właściciel wówczas przyznał, że wewnątrz zawsze ukrywał się szachista.
Wpływ Mechanicznego Turka
Choć był oszustwem, Mechaniczny Turk miał ogromny wpływ na rozwój myśli technicznej. Wzbudził zainteresowanie automatyką i sztuczną inteligencją. Niektórzy twierdzą, że inspirował nawet Charlesa Babbage’a, twórcę pierwszej maszyny analitycznej – pierwowzoru współczesnych komputerów.
Co ciekawe, dziś Amazon używa nazwy „Mechanical Turk” dla systemu, w którym ludzie wykonują zadania, które trudno zautomatyzować – jakby przypominając, że nie zawsze to, co wygląda na dzieło maszyny, rzeczywiście jest sztuczną inteligencją.
Mechaniczny Turk to jedna z najbardziej fascynujących mistyfikacji w historii. Przez ponad 80 lat oszukiwał cesarzy, naukowców i mistrzów szachowych, pozostając tajemnicą epoki. Jego historia jest przykładem na to, jak sprytna iluzja i ludzka pomysłowość mogą oszukać nawet najbardziej dociekliwych umysłów.
